Author: admin

Wel, pa hwyl gawson ni dros gyfnod Nadolig 2019 gyda’r Mari Lwyd! Mewn cydweithrediad â Pharc Cenedlaethol Arfordir Sir Benfro, bu Delun a Sophie yn gweithio gyda’i gilydd i ddod â’r traddodiad gwerin hynafol hwn yn fyw yng Ngogledd Sir Benfro.

Trefnwyd dwy “daith”, lle ymwelwyd â thafarndai lleol gan gynnwys y Ramp Inn, Cilgerran a’r Tafarn Sinc, Rosebush. Canodd criw’r Mari ganeuon gwerin Cymraeg traddodiadol (yn aml yn llwyddo i berswadio cynulleidfa’r dafarn i ymuno). Rhwng y canu, adroddodd Delun straeon am draddodiad y Mari Lwyd a thraddodiadau gwerin lleol eraill.

Dyma mwy o wybodaeth am y Mari Lwyd (credyd: http://www.folkwales.org.uk/mari.html)

“Mae’r Mari Lwyd yn un o’r nifer rhyfeddaf a hynafol o nifer o arferion yr arferai pobl yn Ne Cymru nodi pasio dyddiau tywyllaf y gaeaf canol.

Nid damwain yw bod y Nadolig, gyda’i bwyslais ar dân, goleuadau ac addurniadau, yn cael ei ddathlu yr adeg hon o’r flwyddyn. Cyn dyfodiad Cristnogaeth, arferai’r Rhufeiniaid gynnal dathliadau tebyg ar yr un pryd. A chyn y Rhufeiniaid, y nosweithiau hir, oer hyn oedd amser gwyliau tân yng Nghymru ac ar draws y Byd Celtaidd.

O’r amser hwn ymlaen, mae’r dyddiau’n mynd yn hirach wrth i’r gwanwyn agosáu. Mae’r holl wyliau ac arferion hyn yn adlewyrchu parchedig ofn dyn ar wyrth flynyddol marwolaeth ac aileni. Dyna pam mae planhigion bytholwyrdd fel y celyn a’r eiddew yn gymaint o nodwedd o’r tymor … a pham mae ceffyl marw yn dod yn ôl yn fyw yn ddirgel.

Yn draddodiadol yn ddathliad Nos Galan, bu diddordeb cynyddol yn Y Fari Lwyd yn ystod y blynyddoedd diwethaf sydd wedi gweld adfywiad mewn grwpiau sy’n perfformio’r traddodiad hwn ledled Cymru. Mae Y Fari Lwyd (a gyfieithwyd fel y Grey Mare, neu The Grey Mary) a’i grŵp yn mynd o dŷ i dŷ a thafarn i dafarn ac yn ceisio cael mynediad trwy berfformio cyfres o benillion, neu ‘pwnco’. Byddai’r trigolion yn ateb â’u penillion eu hunain mewn brwydr i drechu Mari a’i gang a’i hatal rhag mynd i mewn. Yn y pen draw, bydd hi’n cael ei gadael i mewn, gan fod hyn yn rhoi lwc i’r cartref am y flwyddyn i ddod ac yn dychryn unrhyw beth diangen o’r flwyddyn flaenorol. Unwaith y byddant y tu mewn, canir mwy o ganeuon a rhoddir diodydd a bwyd i’r grŵp. Mae Mari yn aml yn mynd yn eithaf direidus ac yn mynd â ffansi arbennig i unrhyw ferched ifanc yno, gan fynd ar eu holau ac achosi trafferth yn gyffredinol.

Mae gan draddodiad Y Fari Lwyd darddiad cyn-Gristnogol penodol. Ym Mhrydain Geltaidd, roedd y ceffyl yn cael ei ystyried yn symbol o bŵer a ffrwythlondeb a gallu ar faes y gad. Ym mytholeg Geltaidd, mae anifeiliaid a oedd â’r gallu i groesi rhwng y byd hwn a’r isfyd (yr Annwn Geltaidd) yn draddodiadol yn lliw gwyn neu lwyd. Mae Arawn, cŵn Brenin yr Annwn, yn wyn gyda chlustiau coch ac mae’n reidio ar geffyl mawr llwyd.

Gwelir Rhiannon, a arferai gael ei barchu fel duwies ceffyl a Brenhines yr Isfyd, yn marchogaeth ceffyl gwyn mawr yng nghangen gyntaf y Mabinogion. Mae brwydrau o wits a chyrraedd gwrthwynebydd i gael trysor neu ganlyniad dymunol hefyd i’w cael yn helaeth ledled y Mabinogion mewn chwedlau fel Math Mab Mathonwy lle mae Blodeuedd yn twyllo Lleu i gael ei ‘ladd’ ei hun, sut mae Rhiannon yn delio â Gwawl yn Pwyll Tywysog Dyfed a sut mae Cei a Bedwyr yn cwblhau’r tasgau sy’n ymddangos yn amhosibl yn stori Culhwch ac Olwen. Felly gellir ystyried bod yn grefftus a ffraeth fel ffordd o oresgyn gwrthwynebydd, ni waeth pa mor fawreddog neu arallfydol ydyn nhw ac efallai bod hyn wedi dod i lawr hyd heddiw trwy pwnco Y Fari Lwyd. Hefyd credid yn draddodiadol mai amser tywyllaf y flwyddyn fel cyfnod yr oedd y gorchudd rhwng y byd hwn a’r ‘arallfyd’ yn deneuach ac felly byddai bodau o’r byd hwnnw’n haws pasio drwodd i’r un hwn. A allai Y Fari Lwyd fod yn ffordd symbolaidd o anrhydeddu’r ‘arallfyd’ hwn, profi ein deallusrwydd a’n ffraethineb ac o roi priodoleddau pŵer a ffrwythlondeb y ceffyl i’r Flwyddyn Newydd?

Nid oes unrhyw un yn gwybod pa gymeriadau oedd y grŵp gwreiddiol o ddatguddwyr Y Fari Lwyd, ond mae lluniau o ddechrau’r 1900au yn dangos grŵp yn eu gorau dydd Sul craff gydag un person yn gweithredu fel yr Arweinydd a fyddai â gofal am Y Fari. Ymhlith y cymeriadau eraill a recordiwyd mae Sargeant, Merryman a Punch a Siwan (Punch a Judy, cymeriadau sy’n tarddu o’r mudiad theatr commedia dell’arte a ddaeth o Ewrop i Brydain yn y ddeunawfed ganrif). Mae grwpiau heddiw hefyd yn cynnwys pobl yn y wisg Gymraeg ‘draddodiadol’ a gafodd ei datblygu a’i rhamantu gan y Fictoriaid. Yr hyn na welir mor aml mewn grwpiau modern yw’r traddodiad llawer hŷn o gymeriadau yn gwisgo carpiau a chydag wynebau duon.

Yr arfer o guddio’ch hun oedd cadw anhysbysrwydd a phellhau’ch hun o’ch bywyd bob dydd. Y traddodiad hwn o dduo neu liwio’r wyneb i’w gymryd gellir ‘cymeriad’ arall yn y mwyafrif o ddiwylliannau brodorol ac ym Mhrydain yn yr ochrau Morris hŷn.

Mae’r Mari Lwyd yn unigryw i’r rhan hon o Gymru. Yn ei ffurf buraf mae’r traddodiad yn cynnwys dyfodiad y ceffyl a’i barti at ddrws y tŷ neu’r dafarn, lle maent yn canu sawl pennill rhagarweiniol. Yna daw brwydr wits (pwnco) lle mae’r bobl y tu mewn i’r drws a pharti Mari y tu allan i gyfnewid yn herio ac yn sarhau odl. Ar ddiwedd y frwydr, a all fod cyhyd â bod creadigrwydd y ddwy blaid yn dal allan, mae plaid Mari yn ymuno â chân arall. ”

Well, what fun we had over the 2019 Christmas period with the Mari Lwyd! In collaboration with Pembrokeshire Coast National Park, Delun & Sophie worked together to bring this ancient folk tradition to life in North Pembrokeshire.

Two “tours” were organised, in which local pubs were visited including the Ramp Inn, Cilgerran & the Tafarn Sinc, Rosebush. The crew of the Mari sang traditional Welsh folk songs (often succeeding in persuading the audience of the public house to join in). In between the singing, Delun told stories about the tradition of the Mari Lwyd and other local folk traditions.

Some more information about the Mari Lwyd (credit: http://www.folkwales.org.uk/mari.html)

“The Mari Lwyd is one of the strangest and most ancient of a number of customs with which people in South Wales used to mark the passing of the darkest days of midwinter.

It’s no accident that Christmas, with its emphasis on fire, lights and decorations, is celebrated at this time of year. Before the arrival of Christianity, the Romans used to hold similar festivities at the same time. And before the Romans, these long, cold nights were the time of fire festivals in Wales and across the Celtic World.

From this time on, the days get longer as spring approaches. All these festivals and customs reflect man’s awe at nature’s annual miracle of death and rebirth. That’s why evergreens like the holly and the ivy are such a feature of the season… and why a dead horse mysteriously comes back to life.

Traditionally a New Year’s Eve celebration, there has been a growing interest in Y Fari Lwyd in recent years which has seen a resurgence in groups performing this tradition across Wales. Y Fari Lwyd (translated as the Grey Mare, or The Grey Mary) and her group go from house to house and pub to pub and try to gain access by performing a series of verses, or ‘pwnco’. The inhabitants would reply with their own verses in a battle to outwit Mari and her gang and prevent her from entering. Eventually she will be let in, as this confers luck on the household for the coming year and scares out anything unwanted from the previous year. Once inside, more songs are sung and the group is given drinks and food. Mari often becomes quite mischievous and takes particular fancy to any young women there, chasing them and generally causing trouble.

The tradition of Y Fari Lwyd has certain pre-Christian origins. In Celtic Britain, the horse was seen as a symbol of power and fertility and prowess on the battlefield. In Celtic mythology, animals who had the ability to cross between this world and the underworld (the Celtic Annwn) are traditionally white or grey coloured. Arawn, King of Annwn’s dogs, are white with red ears and he rides on a large grey horse.

Rhiannon, who was once venerated as a horse goddess and Queen of the Underworld, is first seen riding a large white horse in the first branch of the Mabinogion. Battles of wits and outsmarting an opponent to get a desired treasure or outcome are also found extensively throughout the Mabinogion in tales such as Math Son of Mathonwy where Blodeuedd tricks Lleu into getting himself ‘killed’, how Rhiannon deals with Gwawl in Pwyll Prince of Dyfed and how Cei and Bedwyr complete the seemingly impossible tasks in the tale of Culhwch and Olwen. Being crafty and witty can therefore be seen as a way of outsmarting an opponent, no matter how imposing or otherworldly they are and this may have come down to the present day through the pwnco of Y Fari Lwyd.  Also the darkest time of the year was traditionally believed as a time that the veil between this world and the ‘otherworld’ was thinner and so beings from that world would more readily pass through to this one. Could Y Fari Lwyd be a symbolic way of honouring this ‘otherworld’, proving our intelligence and wittiness and of conferring on the New Year the attributes of the power and fertility of the horse?

No-one knows what characters made up the original group of Y Fari Lwyd revellers, but pictures from the early 1900s show a group in their smart Sunday best with one person acting as the Leader who would be in charge of Y Fari. Other characters recorded include a Sargeant, a Merryman and Punch and Siwan (Punch and Judy, characters originating from the commedia dell’arte theatre movement which came from Europe to Britain in the eighteenth century).  Today’s groups also include people in the ‘traditional’ Welsh costume that was developed and romanticised by the Victorians. What is not seen so often in modern groups is the far older tradition of characters wearing rags and with blackened faces:

The practice of disguising yourself was to preserve anonymity and to distance yourself from your everyday life. This tradition of blackening or colouring the face to take on another ‘character’ can be found in most indigenous cultures and in Britain in the older Morris sides.

The Mari Lwyd is unique to this part of Wales. In its purest form the tradition involves the arrival of the horse and its party at the door of the house or pub, where they sing several introductory verses. Then comes a battle of wits (pwnco) in which the people inside the door and the Mari party outside exchange challenges and insults in rhyme. At the end of the battle, which can be as long as the creativity of the two parties holds out, the Mari party enters with another song.”